Odmowa składania zeznań

Odmowa składania zeznań to kolejna część historii Pana Władysława i jego rodziny. Cykl rozpoczął się od postu: Dowody molestowania dzieci.

Przypomnę, że jego syn zmienił swoje zachowanie, a rodzice nie byli w stanie z nim porozmawiać o tym. Poprosili o pomoc drużynową z drużyny harcerskiej, do której chodził.

Po udanej rozmowie, zgodnie z ustaleniami rodziców postanowiła przekazać uzyskane informacje Policji.

– Spisałam wszystkie Pani dane i przejdziemy do spisania zeznań – powiedziała przesłuchująca policjantka do Druhny Stasi. – Jednak na początku tutaj ma Pani pouczenia dla świadków. Proszę tutaj podpisać. Jeden egzemplarz jest dla Pani.

– Oj dużo tego… teraz mam to czytać? – zapytała zdziwiona Druhna.

– Nie, nie trzeba. Proszę to sobie zabrać i na spokojnie przeczytać w domu. Ja tylko uprzedzę Panią o najważniejszych prawach i obowiązkach.

– No dobrze – odpowiedziała Druhna Stasia trochę zdziwiona, że o swoich prawach będzie mogła poczytać dopiero w domu. Jak się później dowiedziała, jest to standardowe zachowanie policjantów. Szkoda im czasu aż każdy świadek przeczyta wszystko.

– Przede wszystkim może Pani odmówić składania zeznań i odpowiedzi na pytania, jeżeli Panią lub osobę dla Pani najbliższą złożone zeznania mogą narazić na odpowiedzialność karną. Poza tym musi Pani zeznawać prawdę i nie zatajać niczego. Nie może Pani również nikogo fałszywie oskarżać. Za te 2 ostatnie sprawy grozi odpowiedzialność karna.

Częściowa odmowa składania zeznań

– A czy ja mogę ograniczyć się tylko do tego co wydaje mi się, że jest istotne, a pominąć resztę? – zapytała Druhna Stasia.

– Na początku powie Pani to co Pani wie. To ja będę wiedziała, co jest ważne i to zapiszemy, a co nie ma związku ze sprawą.

– Chciałabym uniknąć informowania o sprawach delikatnych, wręcz intymnych, które wydają mi się zbędne, a jeszcze bardziej wpłyną negatywnie na dziecko.

– Będę zadawała pytania i na nie trzeba odpowiadać. Najlepiej będzie jeżeli Pani na koniec powie mi, co jeszcze Pani wie, a nie znalazło się w protokole. Ja Pani powiem, czy warto to spisywać, czy nie będzie to istotne i można pominąć.

– No dobrze, to od czego mam zacząć? – pyta Druhna Stasia.

– Najlepiej od początku – odpowiada z automatu policjantka. Wielokrotnie spotykała się z tego typu pytaniami, a rzeczywiście najlepiej opisać to chronologicznie.

Odmowa składania zeznań – osoby uprawnione

Jest pewne grono osób, które mogą odmówić składania zeznań i nie muszą się z tego tłumaczyć, dlaczego podjęły taką decyzję.

Pierwsza grupa to osoby najbliższe dla oskarżonego. Na początkowym etapie chodzi oczywiście o sprawcę czynu zabronionego, czyli osobę podejrzewaną. Ona nie musi mieć nawet przedstawionych zarzutów.

Osobami najbliższymi według definicji określonej w Kodeksie karnym są:

• małżonek, również tej samej płci, ale o tym poniżej,
• wstępni, czyli rodzice, dziadkowie oraz pradziadkowie,
• zstępni, czyli dzieci, wnuki i prawnuki,
• rodzeństwo, czyli siostra i brat.

Ponadto do tej grupy zaliczamy powinowatych:

• w tej samej linii lub stopniu, czyli wstępni i zstępni małżonka / małżonki (rodzice małżonka / małżonki tj. teść i teściowa, dziadkowie małżonka / małżonki oraz dzieci małżonka / małżonki tj. pasierb i pasierbica oraz wnuki małżonka).
• Dodatkowo są to: rodzeństwo małżonka / małżonki (siostra i brat małżonka / małżonki tj. bratowa i szwagier), mąż matki (ojczym), mąż babki, żona ojca (macocha), żona dziadka, zięć (małżonek córki), synowa (żona syna), żona wnuka, mąż wnuczki. Patrz: postanowienie Sądu Najwyższego ws. III KK 72/15 oraz komentarz prof. Włodzimierza Wróbla.

Nie można zapominać również o innych osobach, które mają prawo do odmowy składania zeznań:

• przysposobiony i jego małżonek, przysposobiona i jej małżonek, przysposabiający i jego małżonek, przysposabiająca i jej małżonek,
• osoba pozostająca we wspólnym pożyciu w tym pożyciu jednopłciowym, patrz: uchwała Sądu Najwyższego I KZP 20/15, przy czym wspólne pożycie jest pod względem istnienia więzi tożsame z małżeństwem, zatem musi istnieć więź duchowa (miłość), więź fizyczna (współżycie seksualne) oraz więź gospodarcza (wspólne decydowanie o finansach),
•  osoba będąca w szczególnie bliskiej relacji ze sprawcą / oskarżonym, nie wymieniona powyżej, jednak osoba taka musi złożyć wniosek o zwolnienie z obowiązku składania zeznań.

Inne osoby uprawnione

Oprócz osób najbliższych do grona osób uprawnionych do odmowy składania zeznań zalicza się byłą żonę oraz byłego męża dla oskarżonego / sprawcy.

Ponadto z tego prawa mogą skorzystać były przysposobiony (były adoptowany syn), była przysposobiona (była adoptowana córka). Dotyczy to również byłego przysposabiającego (były adoptujący ojciec) oraz byłej przysposabiającej (była adoptująca matka).

Poza gronem osób związanych z rodziną uprawnionym do odmowy składania zeznań jest również współoskarżony / współsprawca, którego postępowanie karne toczy się w ramach innego postępowania.

Jest to bardzo częsta sytuacja. Może mniej spotykana w przestępstwach seksualnych, ale ogólnie w sprawach karnych już tak.

Osoby nieuprawnione do odmowy składania zeznań

Oczywiście takich osób jest mnóstwo. Jednak zwrócę uwagę na kilka takich newralgicznych osób, które teoretycznie moglibyśmy zaliczyć do grona osób uprawnionych do odmowy składania zeznań. Są nimi np. rodzice zastępczy.

Myślę, że niejednokrotnie więź emocjonalna jest podobna, a w niektórych przypadkach nawet większa niż np. przy przysposobieniu. Jednak kodeks nie dopuszcza takiej możliwości, tak samo wypowiadają się komentatorzy i sądy.

Nie ma bowiem pomiędzy rodzicami zastępczymi a podopiecznymi łączącej ich więzi prawnej. Wydaje mi się, że powinno to być zmienione.

Do tej grupy osób z prawem do odmowy składania zeznań nie zalicza się również byłego konkubenta / byłej konkubiny. Obecnie bardziej określa się ich jako była partnerka życiowa i były partner życiowy.

Tak samo prawo do odmowy składania zeznań nie przysługuje rodzeństwu (bratu i siostrze) konkubiny / konkubenta (partnerki / partnera).

Odmowa składania zeznań przez małoletniego

Problematyczne jest to, czy małoletni może sam zdecydować o tym, czy chce zeznawać, czy nie chce zeznawać. Można wyróżnić grupę komentatorów prawa, którzy twierdzą, że małoletni, którzy ukończyli 13 lat, mogą sami o tym decydować. Jednak za osoby poniżej 13 lat powinny decydować rodzice lub przedstawiciele ustawowi.

Co jednak w przypadku, kiedy rodzice nie mogą reprezentować małoletniego. Wtedy ustanowiony jest kurator, który ją/jego reprezentuje w postępowaniu karnym. Najczęściej jest nim adwokat lub radca prawny.

Tak się dzieje, kiedy jeden z rodziców jest sprawcą, wtedy dziecka nie może reprezentować drugi z rodziców. Wydaje mi się, że taki kurator też może decydować o tym za dziecko. Oczywiście powinien to zrobić rozpoznając, co jest w danym momencie najlepsze dla tego dziecka.

Rozróżnienie ze względu na wiek jest trochę sztuczne, ale wynika pewnie z tego, czy dziecko może samo decydować o pewnych sprawach zgodnie z Kodeksem cywilnym, czy nie może.

De facto za każdym razem powinien o tym decydować psycholog. On sprawdziłby, czy dziecko rozumie, z czym wiąże się składanie zeznań, a z czym wiąże się odmowa składania zeznań.

Czy w tym zakresie jest pod wpływem rodziców / jednego rodzica, który wywiera na nim presję na składanie zeznań lub przeciw składaniu zeznań.

Odmowa odpowiedzi na pytania

Możesz nie odpowiadać na pytania, które mogłyby Ciebie lub osobę dla Ciebie najbliższą narazić na odpowiedzialność karną za przestępstwo. Dotyczy to również przestępstw skarbowych.

Musisz zeznawać, jeżeli treść zeznań narazi Ciebie lub osobę dla Ciebie najbliższą na hańbę. Jednak w tym przypadku możesz żądać, aby przesłuchano Cię dopiero na rozprawie i to z wyłączeniem jawności.

Wydaje się, że takie prawo jest zbędne. Skoro dotyczy to Ciebie, to jako sprawca możesz odmówić składania wyjaśnień, a jeżeli dotyczy to osoby najbliższej to możesz odmówić składania zeznań. Nie do końca jednak tak jest.

Często szczególnie Policja przesłuchuje osoby podejrzewane jako świadków, kiedy nie ma dowodów na sprawstwo. Wtedy uprzedza o prawie do odmowy odpowiedzi na pytania, które narażają świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność karną.

Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie pojawi się również w sytuacji, kiedy Ty lub osoba dla Ciebie najbliższa popełniła inne przestępstwo. Nie będzie ono związane bezpośrednio ze sprawą, ale o to zapyta policjant.

Przykładowo przyjechałeś do mieszkania, w którym doszło do przestępstwa seksualnego i jesteś świadkiem na tę okoliczność. Jednak nagle policjant pyta, jak się tam dostałeś, skoro z notatki policyjnej wynika, że wezwani na miejsce policjanci poczuci od Ciebie woń alkoholu. W taki przypadku możesz odmówić odpowiedzi na to pytanie, ale w pozostałym zakresie musisz złożyć zeznania.

Termin do skorzystania z prawa odmowy składania zeznań

Z prawa do odmowy składania zeznań można skorzystać najpóźniej do pierwszego przesłuchania na rozprawie w sądzie. Zatem możesz z niego skorzystać podczas przesłuchania na Policji, w prokuraturze oraz po wniesieniu aktu oskarżenia – na pierwszej rozprawie.

Może też wydarzyć się tak, że złożysz zeznania na Policji lub w prokuraturze, a później zmienisz zdanie i będziesz chciał / chciała, aby zrezygnować z zeznań, to masz do tego prawo w sądzie.

Jeżeli wcześniej złożyłeś / złożyłaś zeznania na Policji lub w prokuraturze, a w sądzie odmówisz składania zeznań to dotychczas złożone zeznania nie będą brane pod uwagę. Nie można ich odczytywać w sądzie.

Jeżeli zdecydujesz się na odmowę składania zeznań to i tak i tak musisz stawić się na przesłuchanie. Twoje oświadczenie musi znaleźć się w protokole.

Ujawnienie sprawcy aby skorzystać z odmowy składania zeznań

Czasami pojawia się problem. Znamy sprawcę, jest on członkiem najbliższej rodziny i w związku z tym chcemy skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań.

Jednak policjant naciska, że skoro Policja nie wie, kto jest sprawcą, to nie można odmówić składania zeznań. Wynika to z tego, że nie może zweryfikować, czy masz prawo odmówić składania zeznań.

Jeżeli zależy Tobie na tym, aby nie składać zeznań to bez względu na to, co powie policjant, odmów składania zeznań. Poproś o czas, że skonsultujesz to z adwokatem i jeżeli nie masz racji to poinformujesz o tym i będziesz chciał/a złożyć zeznania.

Policjant nie ma prawa żądać od Ciebie wskazania sprawcy w celu weryfikacji, czy masz prawo do odmowy składania zeznań.

Pamiętaj jednak, że jeżeli Policja wie lub ustali sprawcę, a okaże się, że nie jest to członek Twojej rodziny, to możesz odpowiadać za przestępstwo z art. 233 Kodeksu karnego.

Adwokat Tomasz Kazubski